Ích mẫu - Thông tin về Ích mẫu

Mô tả Tag

Tìm hiểu chung về Ích mẫu

Tên gọi, danh pháp

• Tên tiếng Việt: Ích mẫu
• Tên khác: Cây chói đèn; cây sung úy
• Tên khoa học: Leonurus japonicus, họ Lamiaceae (hoa môi)

Đặc điểm tự nhiên

Tên gọi "ích mẫu" (có ích cho mẹ) phản ánh công dụng chính của cây thuốc này. Tên khoa học Leonurus xuất phát từ tiếng Hy Lạp, với "leon" nghĩa là sư tử và "oura" là đuôi, ám chỉ hình dáng của cây. Heterophyllus có nghĩa là lá biến đổi, thể hiện sự khác biệt về hình dạng lá tùy vị trí trên cây.

Ích mẫu có thân vuông, đặc trưng của họ hoa môi, phủ lông nhỏ ngắn và ít phân nhánh. Lá mọc đối, hình dạng thay đổi tùy vị trí:

• Lá gốc: hình tim, mép răng cưa thô và sâu, cuống dài.
• Lá thân: thường xẻ sâu thành 3 thùy, cuống ngắn hơn, mỗi thùy có răng cưa thưa.
• Lá trên cùng: hầu như không cuống và không chia thùy.

Hoa dạng hoa môi, mọc vòng ở kẽ lá, tràng hoa màu hồng hoặc tím hồng, xẻ thành hai môi gần đều nhau. Quả nhỏ, vỏ màu xám nâu, 3 cạnh.

Phân biệt với Leonurus sibiricus L (Ích mẫu hoa to):

Đặc điểm	Leonurus heterophyllus	Leonurus sibiricus L
Lá trên cùng	Không chia thùy	Vẫn xẻ 3 thùy
Hoa môi	Môi trên, môi dưới gần bằng nhau; tràng hoa dài 9-12mm	Môi dưới ngắn hơn môi trên; tràng hoa dài 15-20mm

Phân bố, thu hái, chế biến

Ích mẫu chủ yếu mọc hoang ở ven sông, đất cát, ruộng hoang, ven đường. Gần đây, cây được trồng để làm thuốc, nhưng thu hái từ cây mọc hoang vẫn phổ biến.

Kinh nghiệm trồng ích mẫu (Nam Xuyên, Trung Quốc):

• Ích mẫu mùa đông: Trồng vào mùa thu.
• Ích mẫu xuân: Gieo trồng vào mùa xuân hoặc mùa thu.
• Ích mẫu mùa hạ: Gieo trồng vào mùa xuân hoặc mùa thu (năng suất cao nhất: 9 tấn khô/ha, nhưng thời gian thu hoạch dài hơn 10 tháng).

Trồng bằng cách gieo hạt thẳng thành từng luống (cách nhau 17cm), cây cách cây khoảng 7cm. Mỗi ha cần 8-9kg hạt giống (trộn với tro bếp). Thu hoạch vào tháng 5-6 (khi một nửa số hoa nở). Phơi hoặc sấy khô để bảo quản. Thu hoạch quả (tháng 8-10) khi hoa tàn hết. Mỗi ha cho 350-370kg quả khô.

Bộ phận sử dụng: Phần thân trên mặt đất.

Thành phần hoá học

Thông tin về thành phần hóa học của Leonurus heterophyllus còn hạn chế. Tuy nhiên, người ta đã tìm thấy phản ứng alcaloid và tanin (7-8%), flavonozit.

Đối với Leonurus sibiricus, các nghiên cứu đã chỉ ra sự hiện diện của các chất như:

• Leonirin (C₁₃H₁₉O₄N₄)
• Leonurin A (C₂₀H₃₂O₁₀N₆)
• Leonurin B (C₁₄H₂₄O₇N₄)
• Leonuridin (C₆H₁₂O₃N₂)
• Leonurinin (C₁₀H₁₄O₃N₂)

Ngoài ra, ích mẫu còn chứa tanin, chất đắng, saponin, 0,03% tinh dầu, 3 flavonozit (trong đó có rutin và một glucozit có cấu trúc steroit), leocacdin, và một ít tinh dầu. Tỉ lệ alcaloid cao nhất vào tháng 5.

Công dụng

Theo y học cổ truyền: Ích mẫu thường được dùng cho phụ nữ, đặc biệt sau sinh nở. Tác dụng: cầm máu tử cung, giảm rong kinh, viêm niêm mạc dạ con, tuần hoàn cơ tim, thần kinh tim, cao huyết áp, bổ máu, trị lỵ. Quả ích mẫu (sung úy tử) trị phù thũng, thông tiểu, thiên đầu thống. Dùng ngoài trị chốc đầu, sưng vú, lở ngứa. Vị đắng, cay, tính hàn, giảm ứ huyết, sinh huyết mới, điều hòa kinh nguyệt. Chống chỉ định: người có đồng tử giãn rộng.

Theo y học hiện đại:

• Tác dụng đối với tử cung: Kích thích tử cung (ở cả thỏ có thai và không có thai). Dung dịch nước 10% mạnh hơn dung dịch rượu 20%. Loại bỏ phần tan trong ete sẽ loại bỏ tác dụng ức chế tử cung.
• Tác dụng hạ huyết áp: Do tác động lên thành phần adrenalin trên mạch máu.
• Tác dụng trên tim mạch: Leonurus quinquelobatus (Leonurus cardia) có tác dụng tốt đối với cơ tim bệnh.
• Tác dụng kháng khuẩn: Nước chiết ích mẫu 1:4 ức chế một số vi khuẩn gây bệnh ngoài da.
• Tác dụng trên viêm thận và phù cấp tính: Có hiệu quả trong một số trường hợp (theo các nghiên cứu lâm sàng).

Liều dùng & cách dùng

Cách dùng: Sắc uống hoặc làm cao.

Liều dùng: 6-12g/ngày.

Bài thuốc kinh nghiệm: Cao ích mẫu

Cao ích mẫu được chế biến bằng cách cô đặc nước sắc ích mẫu. Các đơn thuốc cao ích mẫu trên thị trường thường phối hợp với các vị thuốc khác nhau (ví dụ: cao ích mẫu Thanh Hóa, cao ích mẫu Quốc doanh dược phẩm Nghệ An). Đơn thuốc phổ biến: Ích mẫu 800g, hương phụ 250g, ngải cứu 200g, tá dược vừa đủ 1000g.

Lưu ý

Ích mẫu là dược liệu quý, đặc biệt với phụ nữ. Tuy nhiên cần lưu ý:

• Không dùng cho phụ nữ rong kinh, máu khó đông, phụ nữ có thai.
• Dùng quá liều có thể gây chóng mặt, mệt mỏi, choáng váng.